Zamek w Czersku – niezwykła historia gotyckiej warowni
Czersk to niewielka miejscowość w województwie mazowieckim, leżąca niespełna 40 kilometrów od centrum Warszawy. Nie wszyscy jednak wiedzą, że na przełomie XIV i XV wieku powstał tu zamek książąt mazowieckich, który był jednym z ważniejszych ośrodków władzy na terenie ówczesnego Mazowsza.
Przybliżę Ci pokrótce dzieje zamku w Czersku, którego wieże wciąż górują nad okolicą, stanowiąc świadectwo niezwykłej historii tego regionu. I mam nadzieję, zachęcę do eksplorowania tego miejsca. A jeśli jeszcze trafisz – jak ja – na niepogodę i piętrzące się na niebie chmury, weź to za dobrą monetę. Możesz być jednym z nielicznych zwiedzających. A wtedy masz sporo czasu na fotki i niespieszne spacery w pięknych okolicznościach przyrody.
Zanim powstał zamek w Czersku…
Zanim opowiemy dzieje czerskiej warowni, cofnijmy się do VII wieku, gdy na tutejszych wzgórzach rozpoczęło się osadnictwo słowiańskie. Początkowo budynki mieszkalne tworzyły dość rozległą, otwartą osadę, która z biegiem czasu skoncentrowała się na Wzgórzu Zamkowym. Powstała w IX wieku osada w kolejnym stuleciu została jednak opuszczona.
Ale nie na długo. W XI wieku nowi mieszkańcy zaczęli budować na tym obszarze solidne chaty. Przypuszcza się, że w połowie stulecia cała powierzchnia wzgórza została zniwelowana, a następnie częściowo umocniona, czego efektem było powstanie pierwszego grodu. Choć nie wiadomo, jak przebiegały te umocnienia, historykom udało się potwierdzić, że domostwa były zlokalizowane w wyznaczonej przestrzeni.
Drugi gród i cmentarzysko na gruzach
Pierwszy gród w Czersku dość szybko uległ zniszczeniu – najpewniej w wyniku pożaru. Na początku XII wieku wzgórze zostało wzmocnione wysokimi wałami drewniano-ziemnymi. Na dziedzińcu na nowo wzniesionego grodu zbudowano kamienny kościół romański, wokół którego chowano ważnych członków społeczności. Drugi gród także został zniszczony, gdy doszło do konfrontacji księcia Władysława II i jego ruskich sprzymierzeńców z księciem mazowieckim Bolesławem Kędzierzawym.
Przeczytaj także: Zamek w Leśnicy – atrakcja Dolnego Śląska
Na pozostałościach grodu zaczął funkcjonować przede wszystkim cmentarz – osadnictwo zaczęło koncentrować się na peryferiach wzgórza czerskiego, wzgórzach sąsiednich oraz niżej położonych terenach. Taki stan rzeczy utrzymywał się do czasu objęcia w 1200 roku władzy przez księcia Konrada I Mazowieckiego. Chciał on przywrócić czerskiemu ośrodkowi dawne znaczenie i status, dlatego podjął decyzję, by umocniona siedziba w formie grodu została ponownie wzniesiona.
Początki zamku w Czersku
Cały teren wzgórza został zniwelowany, w konsekwencji czego częściowo zniszczono miejsca pochówków. Na wzgórzu powstał rozległy plac i zbudowano zrębowe chaty, tworzące gęstą zabudowę. Wzniesiono także zamek, który pełnił funkcje reprezentacyjne i administracyjne. W książęcej rezydencji nie mogło również zabraknąć zaplecza sakralnego. Książę Konrad przeniósł do Czerska grójeckich kanoników, którym ufundował kościół na terenie grodu. Kolegiata czerska została konsekrowana w 1245 roku, co w źródłach historycznych jest opisywane jako wielki sukces księcia.
Konrad Mazowiecki miał mieć licznych doradców, a na dworze znajdowali się między innymi komornik, skarbnik, sędzia, cześnik, stolnik, łowczy, koniarski oraz wychowawcy książęcych synów. Książę Konrad zmarł w 1247 roku, a władzę nad tutejszymi ziemiami objął jego trzeci syn, Siemowit I. Czasy jego panowania upłynęły na licznych walkach – z braćmi oraz najeżdżającymi wojskami litewskimi – w związku z czym dobrze umocniony gród odgrywał w tych wydarzeniach niezwykle istotną rolę
Na początku XIV wieku władzę na ziemiach czerskich objął Trojden I – syn księcia mazowieckiego Bolesława II i wnuk Siemowita I. W oparciu o badania archeologiczne to właśnie księciu Trojdenowi przypisuje się miano budowniczego średniowiecznego założenia obronnego w Czersku, które poprzedzało wzniesienie murowanego zamku. Przypuszcza się jednak, że jego działania były kontynuacją projektu rozpoczętego jeszcze przez Konrada Mazowieckiego.
Budowa zamku książąt mazowieckich w Czersku
Postacią szczególnie zasłużoną w dziejach zamku w Czersku był książę Janusz I Starszy, za sprawą którego na wzgórzu wzniesiono gotycki, ceglany zamek książąt mazowieckich. Budowa warowni rozpoczęła się pod koniec XIV wieku. Wzgórza przeznaczone pod budowę zniwelowano i podwyższono około 5 metrów, usuwając pozostałości drewnianego grodu.
Najpierw ukończona została wschodnia część zamku. Dziedziniec zamknięto murem ceglanym i Wieżą Południową, co miało zapewnić ochronę od strony Wisły. W kolejnych latach zamknięto wzgórze od strony północnej i ukończono Wieżę Zachodnią. Gdy zamek w Czersku zyskał w końcu charakter obronny, rozpoczęto prace nad budową Domu Wielkiego – rezydencją księcia Janusza. Zamek książąt mazowieckich został wzniesiony w bardzo szybkim tempie – prawdopodobnie jeszcze przed lipcem 1410 roku.
Choć w tym okresie Warszawa pełniła już funkcje stołeczne, książę Janusz często bywał w Czersku, co podnosiło prestiż miasta i jego mieszkańców. Warowni z pewnością nie można było odmówić okazałości, jednak zdaniem księcia zamek w Czersku nie nadawał się na stolicę księstwa. Książę – który przeżył swoich trzech synów – zmarł w 1429 roku, a jedynym spadkobiercą został jego wnuk Bolesław IV, syn Bolesława III.
Królowa Bona w zamku w Czersku
W 1526 roku ziemie czerskie zostały przyłączone do Korony Królestwa Polskiego. Po śmierci Janusza III, ostatniego z książąt mazowieckich, bezpośrednią władzę nad Mazowszem przejęła królowa Bona, której przypisuje się rozbudowę zamku. Za sprawą królowej Bony Wieża Bramna zyskała dodatkowe kondygnacje, podwyższono także inne zamkowe wieże. Za sprawą królowej wzniesiono również nowe budynki mieszkalne na dziedzińcu oraz bogato wyposażono zamkową kaplicę św. Piotra.
Kres świetności zamku w Czersku
XVII wiek w Rzeczypospolitej upłynął pod znakiem wojen. Szczególnie dotkliwy w skutkach był potop – w czasie szwedzkiego najazdu w połowie stulecia ucierpiał też zamek w Czersku. Fryderyk Badeński wspierany przez kompanię dragonów zajął Czersk i zamek. Jego okupacja trwała krótko, ponieważ Szwedzi po dwóch dniach opuścili warownię. Przed wymarszem podpalili jednak miasto, zniszczyli kościoły i wysadzili część zamkowych murów. Kres świetności przypieczętowali Kozacy i węgierskie wojska Rakoczego. Z poczynionych wówczas zniszczeń Czersk już się nie podniósł.
Zobacz także: Zamek na wodzie w Wojnowicach
Zamek książąt mazowieckich w Czersku, a właściwie jego pozostałości, już w XIX wieku wzbudzał zainteresowanie naukowców i artystów. W latach 1908-1914 na zamku zostały przeprowadzone podstawowe prace konserwatorskie – uporządkowano dziedziniec i zabezpieczono ruiny zamku przed dalszą dewastacją. Prace zostały przerwane z powodu wybuchu I wojny światowej i wznowione dopiero w 1927 roku. W kolejnych latach dokonano wielu cennych odkryć, w związku z którymi na terenie dawnego zamku miały zostać przeprowadzone badania wykopaliskowe. Zaniechanie prac wymusiła jednak II wojna światowa, podczas której niegdysiejsza warownia dodatkowo ucierpiała.
Zamek książąt mazowieckich w Czersku obecnie
Po wojnie na terenie zamku w Czersku wielokrotnie prowadzono liczne prace porządkowe, pomiary oraz badania archeologiczne i wykopaliskowe. Aktualnie ruiny gotyckiej warowni są udostępnione zwiedzającym, a w zabytkowych murach organizowane są liczne wydarzenia historyczne i kulturalne. W Czersku odbywają się też spotkania z historią i zamkowe lekcje muzealne dla uczniów, natomiast z myślą o rodzinach z dziećmi przygotowano gry uatrakcyjniające zwiedzanie zamku.
Pamiętajmy, że zamek w Czersku to tak naprawdę ruiny. Malownicze, ale jednak ruiny. Dlatego główną atrakcją są tak naprawdę dość dobrze zachowane wieże – wieża bramna, wieża południowa, zwana więzienną (zresztą połączona murem z wieżą bramną), wreszcie wieża zachodnia. Niestety, nie wiem, czy z uwagi na weekend czy niepogodę – ani wieża więzienna nie była otwarta, ani nawet wieża bramna (choć to ponoć rzadka sytuacja). Nie wspomnę już o tym, że nie odbywały się wówczas żadne wydarzenia ani rekonstrukcje turniejów rycerskich.
Zamek w Czersku i okolice – ciekawostki
Ze szczytów wież możesz podziwiać piękne widoki na Wisłę i okoliczne pola i łąki. Warto zwrócić uwagę na okoliczne sady, na wiosnę wyglądają cudnie i trudno obok nich przejechać obojętnie. Czy to wszystko? Koniecznie zapytaj miejscowych, jak dojść do jeziora Czerskiego. Tu znajdziesz spokój i ukojenie, zamienisz kilka słów z przemiłymi wędkarzami, a wieży zamku będą cudnie odbijać się w tafli wody, dumnie przypominając o sobie. Za tę podpowiedź dziękuję miłej pani, która sprzedawała bilety do zamku.